Polskie Periodyki Archiwistyczne

Polskie periodyki archiwistyczne
red. Piotr Cis

Podstawy prawne działalności wydawniczej.
Najstarszym dokumentem poświęconym niniejszemu zagadnieniu jest reskrypt Rady Regencyjnej z 31 VII 1918 r. o organizacji archiwów państwowych i opiece nad archiwaliami. Określał on zadania powołanego wówczas Wydziału Archiwów Państwowych, do których należało m.in. czuwanie nad wykonywaniem programu wydawnictw archiwalnych. Same zaś archiwa państwowe zobowiązane były do współpracy w zakresie pracy naukowej poprzez udostępnianie materiałów archiwalnych za pomocą ich publikacji. Wówczas działalność wydawnicza była traktowana jako nieodłączna część funkcji archiwów. Świadczyć może o tym rozporządzenie Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego z 16 V 1928 r. o przepisach archiwalnych i korzystaniu z archiwów państwowych, które wprowadziło obowiązek wysyłania przez archiwa państwowe swoich wydawnictw instytucjom naukowym.
Przepisy z okresu międzywojennego, regulujące działalność wydawniczą, zostały stałym elementem polskiego prawa archiwalnego. Okres PRL przyniósł rozszerzenie tej polityki. Na mocy dekretu Prezydenta RP z 29 III 1951 r. o archiwach państwowych, do zadań archiwów państwowych weszły prace naukowo-badawcze i wydawnicze w zakresie archiwistyki i źródeł archiwalnych. Dokument ten obowiązywał aż do końca 1983 r. Określono w nim zakres rzeczowy publikacji wydawanych przez archiwa państwowe jako archiwistykę i edycję źródeł archiwalnych. Następnym krokiem było powołanie dwu organów powiązanych z pracami naukowo-wydawniczymi – Komitetu Redakcyjnego Wydawnictw Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych w 1952 r. i Rady Redakcyjnej Wydawnictw Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych w 1955 r. Co prawda następne akty prawne o charakterze podstawowym odnosiły się zawsze do działalności wydawniczej, ale zakres rzeczowy publikacji był zawsze inaczej opisywany. Zmieniło się to dopiero wraz z zarządzeniem Ministra Kultury i Sztuki z 17 V 1957 r. w sprawie statutu organizacyjnego Naczelnej Dyrekcji archiwów Państwowych, które wprowadziło zapis mówiący o tym, że do zakresu działania instytucji należy prowadzenie prac wydawniczych w zakresie archiwistyki oraz archiwoznawstwa i źródeł historycznych. To samo zarządzenie spowodowało utworzenie w ramach Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych działu naukowo-wydawniczego. Ustawa z 14 VII 1983 r. o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach określiła zakres działań archiwów państwowych, do którego zaliczono prowadzenie prac naukowych oraz wydawniczych w dziedzinie archiwistyki i nauk pokrewnych, które w praktyce rozumiano jako odniesienie do nauk historycznych, w szczególności zaś nauk pomocniczych historii. Zapis ten stanowił doskonałą podstawę dla realizacji kolejnego ustępu tego artykułu ustawy. Do zadań archiwów państwowych zaliczono w nim popularyzację wiedzy o materiałach archiwalnych i archiwach oraz prowadzenie działalności informacyjnej. Następnie zarządzeniem Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z 22 II 1985 r. w sprawie zatwierdzenia statusu NDAP utworzono Radę Archiwalną jako organ doradczy i opiniodawczy w sprawach programowania i planowania działalności naukowej i wydawniczej w zakresie archiwistyki. Powołano także osobne komórki organizacyjne – Wydział Wydawnictw i Zakład Naukowy Archiwistyki.

Historia czasopism archiwalnych w Polsce.
Czasopisma archiwalne to zjawisko stosunkowo nowe w polskim czasopiśmiennictwie. Sięga ono bowiem swoim istnieniem do okresu dwudziestolecia międzywojennego. Wówczas to pojawiły się pierwsze czasopisma archiwalne, wydawane przez Wydział Archiwów Państwowych. W 1922 r. ówczesny kierownik Wydziału Archiwów Państwowych, prof. Józef Paczkowski, wyraził potrzebę utworzenia przez podległą mu instytucję własnego czasopisma. Miał być to „najskuteczniejszy sposób popularyzowania spraw archiwalnych”. Jednak jeszcze przed realizacją owego postulatu, opisywana powyżej instytucja zainicjowała wydawanie serii zatytułowanej „Wydawnictwo Archiwów Państwowych”. W ramach opisywanej serii ukazywać się miały drukiem monografie dotyczące historii poszczególnych archiwów oraz pomoce archiwalne pod postacią opisów archiwalnych i repertoriów. Do wybuchu II wojny światowej ukazało się w sumie 17 tomów tej serii. Dopiero w 1927 r. powstało pierwsze czasopismo archiwalne „Archeion”, które – jak wskazywać mógł podtytuł „czasopismo naukowe poświęcone sprawom archiwalnym” – posiadać miało charakter ogólny i stanowić miało wyznacznik dla polskiej służby archiwalnej. Pomimo faktu, iż „Archeion” miał być pismem Wydziału Archiwów Państwowych, niemal od samego początku swojego istnienia stał się czasopismem otwartym. Oznaczało to, że na jego łamach publikować mogli pracownicy archiwów państwowych, zaś tematyką przez nich podejmowaną były najczęściej zagadnienia z zakresu teorii i praktyki archiwalnej, archiwoznawstwa oraz problemy nauk pomocniczych historii. Niezwykle istotną częścią „Archeionu” był dział informujący o działalności archiwów państwowych, bowiem jego obecność sprzyjała integracji środowiska oraz upowszechnianiu pracy archiwistów. Pełnił on także ważną rolę w popularyzacji działań archiwów państwowych, co było szczególnie istotne w przypadku braku własnych organów prasowych.
Po zakończeniu wojny przez dosyć długi czas działalność wydawnicza dotycząca pism archiwalnych skupiała się we władzach naczelnych państwowej służby archiwalnej – z początku w reaktywowanym Wydziale Archiwów Państwowych, następnie zaś w Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych. Tak jak w okresie międzywojennym, terenowe archiwa państwowe w dalszym ciągu nie tworzyły własnych periodyków, bazując w dalszym ciągu na szerokim dostępie do udziału w wydawnictwach organów centralnych. Dlatego też środowisko archiwalne skierowało gros swojego wysiłku w stronę reaktywacji „Archeionu”. Skutkiem tego pierwszy powojenny, a ogółem siedemnasty tom wydawnictwa ukazał się drukiem na początku 1948 r. Niezwykle istotny dla rozwoju powojennej polskiej archiwistyki był podwójny tom 19/20 „Archeionu” wydany w 1951 r. Poruszał on ważne kwestie dotyczące teorii i zagadnień metodycznych. Przez długie lata zastępował on z powodzeniem podręcznik archiwistyki.
Oprócz tego modelowego wręcz periodyku opisywane organy wydawały jeszcze inne czasopisma o charakterze ciągłym. Do takich należały wydawane od 1953 r. „Teki Archiwalne”, stanowiące serię przeznaczoną do publikacji drobnych edycji źródłowych. Do 1992 r. ukazały się 22 tomy tego wydawnictwa, później zaś seria została przekształcona w organ prasowy Archiwum Akt Nowych, ukazujący się do dziś. Również w 1953 r. ukazywać się zaczął „Archiwalny Biuletyn Informacyjny” poświęcony wszystkim archiwom państwowym. W każdym numerze można było znaleźć krótki rys historyczny wybranego archiwum państwowego, charakterystykę jego zasobu oraz przegląd zespołów archiwalnych udostępnionych do badań naukowych.
Następnie pojawiła się pierwsza inicjatywa wydania periodyku przy współudziale archiwum państwowego. Takim pismem był – wydawany od 1960 r. – „Rocznik Warszawski”, firmowany przez Archiwum Miasta Stołecznego Warszawy i Województwa Warszawskiego. Było to czasopismo poruszające zagadnienia z zakresu historii Warszawy i przeważała w nim tematyka historyczna o zróżnicowanym profilu. Rocznik ten był w latach 1979-1992 wydawany przez Archiwum Miasta Stołecznego Warszawy, zaś od 1993 r., czyli tomu 23 – przez Zamek Królewski w Warszawie.

Początki czasopiśmiennictwa terenowych archiwów państwowych w Polsce przypadają dopiero na drugą połowę lat 70. ubiegłego wieku. Pierwszym czasopismem wydawanym przez archiwum państwowe była seria zatytułowana „Prace Archiwalno-Konserwatorskie na terenie Województwa Siedleckiego”, ukazująca się od 1977 r. pod auspicjami nowopowstałego Archiwum Państwowego w Siedlcach, Wojewódzkiego Konserwatora w Siedlcach oraz Biura Badań i Dokumentacji Zabytków w Siedlcach. To dość nieregularne wydawnictwo w 1999 r. zmieniło tytuł na „Prace Archiwalno-Konserwatorskie” i przeszło całkowicie pod opiekę siedleckiego archiwum. Rok później Archiwum Państwowe w Szczecinie rozpoczęło wydawanie „Informatora Archiwalnego”. Periodyk ten z początku miał być półrocznikiem, jednakże od 1985 r. ukazuje się on jako rocznik. Jego tytuł również uległ zmianie – na „Szczeciński Informator Archiwalny”. To wyliczenie zamyka trzeci jego element, „Rocznik Historyczno-Archiwalny”, wydawany od 1979 r. przez Archiwum Państwowe w Przemyślu. Pomimo uchwalonej w 1983 r. ustawy archiwalnej, stwarzającej korzystne dla działalności wydawniczej warunki prawne, ogólna sytuacja polityczna i gospodarcza w naszym kraju nie sprzyjała powstawaniu nowych czasopism. Co za tym idzie, w okresie tym pojawiło się tylko jedno nowe czasopismo archiwalne. Były nim „Miscellanea Historico-Archivistica”, wydawane od 1985 r. przez Archiwum Główne Akt Dawnych. Seria ta z czasem przekształciła się w regularnie wydawane czasopismo. Przyczyną podjęcia powyższej inicjatywy była 175 rocznica powstania opisywanej instytucji. Kolejny etap rozwoju polskiego czasopiśmiennictwa archiwalnego wiąże się ściśle z przemianami ustrojowymi i przypada na lata 90. ubiegłego wieku. Wtedy to powstało aż osiem nowych czasopism. Stworzyło to atmosferę dla powstania następnych periodyków archiwalnych już na początku XXI w. W latach 2001-2011 aż sześć kolejnych archiwów państwowych rozpoczęło wydawanie własnych organów prasowych.

Czasopisma archiwalne w Polsce

„Archeion”

„Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”

„Archiwa – Kancelarie – Zbiory”

„Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej”

„Archiwista Polski”

„Miscellanea Historico-Archivistica”

„Teki Archiwalne”

„Nadwarciański Rocznik Historyczno-Archiwalny”

„Szkice Archiwalno-Historyczne”

„Świętokrzyskie Studia Archiwalno-Historyczne”

„Rocznik Koszaliński”